تجلی نام علی(ع) در هنرهای کاربردی دوره‌های تیموری تا قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران، ایران

چکیده

حمایت مداوم ایرانیان از مذهب تشیع در دوره‌های تیموری تا قاجار سبب شد، ادعیه و احادیث مرتبط با ائمه به عنوان موضوعی ارزشمند به استخدام هنرمندان خطاط و کتیبه‌نگار درآید و هنرمندان با استفاده از این مضامین به تزیین اشیاء کاربردی و ظروفی چون بشقاب، کاسه، چراغ‌ها و پایه شمعدان‌هایی ساخته شده از فلز، مرمر، سنگ، چوب و پارچه پرداختند. به همین دلیل در ایران اسلامی قرون پانزدهم/ نهم تا نوزدهم/سیزدهم، رفته رفته مضامین شیعی بیش از پیش دستمایه کار هنرمندان قرار گرفت. آنان از خط و خوشنویسی، در هنرهای کاربردی  نه تنها به عنوان یک عنصر تزیینی، بلکه به عنوان ابزاری برای تبلیغ و تقویت ارزش‌های والای تشیع بهره ‌جستند. در میان مضامین مذهبی به کار رفته در خط‌نگاره‌های آثار کاربردی این ادوار تاریخی، ذکر نام علی(ع) امام اول شیعیان، یکی از نمونه‌های خلق تفاهم میان هنر و مذهب است. ذکر نام ایشان به تنهایی یا در کنار الله، محمد(ص) و ائمه اطهار، شهادتین شیعی، احادیث پیامبر در منقبت وی و قسمت‌هایی از دعای پر فیض نادعلی، از جمله مضامینی است که نه تنها گویای ارادت به این امام همام است، بلکه مستقیماً گرایش به مذهب تشیع را نزد ایرانیان آشکار می‌سازد. روش گردآوری مطالب مقاله، روش اسنادی و کتابخانه‌ای و شیوه تنظیم مقاله به‌صورت توصیفی، تحلیلی و تاریخی است.
اهداف پژوهش:

بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌های نمود نام علی(ع) در خط نگاره‌های آثار کاربردی دوره‌های تیموری تا قاجار.
دلایل ارادت هنرمندان به انتخاب مضامینی در منقبت امام علی، با عنایت به شخصیت ایشان.

سؤالات پژوهش:

جایگاه خط و خوشنویسی در هنر اسلامی و رابطه‌ی آن با مذهب تشیع کدام است؟
مضامین عبارت‌هایی در وصف علی(ع) در خط نگاره‌های هنرهای کاربردی کدامند؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Manifestation of the Name Ali in Applied Arts during the Timurid to Qajar Epochs

نویسنده [English]

  • Mahnaz Shayestehfar
Associate Professor, Department of Islamic Art, Faculty of Arts, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The continuous support of Iranians for the Shia religion in the Timurid to Qajar periods caused prayers and hadiths related to imams to be a valuable subject for the occupation of calligraphers and inscribers; hence, the artists used these subjects to decorate practical objects and dishes such as plates, bowls, and candlesticks made of metal, marble, stone, wood and fabric. For this reason, in Islamic Iran from the 15th to 19th centuries (9th to 13th Hegira), Shi’ah themes gradually became the mainstay of artists' work. They used calligraphy and inscription in applied arts not only as a decorative element, but also as a tool to propagate and strengthen the high values of Shiism. Among the religious subjects used in the calligraphy of practical works of these historical periods, mentioning the name of Ali (PBUH), the first Imam of Shiites, is one of the examples of the association between art and religion. Mentioning his name alone or next to Allah, Mohammad (PBUH) and the Infallibles, two Shiite martyrdoms, the hadiths of the Prophet in his Manqbat, and parts of the graceful prayer of Nad-e Ali prayer are among the topics that not only show devotion to this holy Imam, but also reveals the tendency of Iranian towards the Shi’ah beleif. The method of data collection is documentary and library research and the method of organizing the article is descriptive, analytical and historical.
Research aims:

Investigating the differences and similarities of the appearance of the name Ali (PBUH) in the calligraphy of applied works from the Timurid to Qajar periods.
Exploring the reasons for the devotion of artists to choose themes in the portrait of Imam Ali (PBUH) considering his personality.

Research questions:

What is the position of calligraphy and inscription in Islamic art and its relationship with Shi’ah religion?
What are the subjects of the expressions in the description of Ali (PBUH) in the calligraphy of applied arts?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Calligrapher
  • Ali (PBUH)
  • applied arts
  • Timurid period
  • Qajar period
اتینگهاوزن، ریچارد. (1379). اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران: نشر آگاه،
بصام، سید جلال‌الدین و همکاران. (1383). هنر قالی بافی ایران رویای بهشت، تهران: وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، انتشارات.
حمید سفادی، یاسین. (1381). خوشنویسی اسلامی، ترجمه شایسته‌فر، مهناز، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
داودی، نادر. (1382). آثار ایران در موزه متروپولیتن، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
شیمل، انه ماری. (1380). خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شایسته‌فر، مهناز. (1384). هنر شیعی، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
صوراسرافیل. (1366). شیرین، قالی ایران، تهران: انتشارات یساولی.
علی‌فر، امیر. (1379). امام علی (ع) و قرآن و نهج‌البلاغه از منظر علی‌دوستان جهان،تهران: نشر طاووس بهشت.
قایمی، علی. (1373). امام امیر المؤمنین علی (ع)، بی‌جا، انتشارات امیری.
شایسته‌فر، مهناز. (1380). جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی، فصلنامه علمی و پژوهشی مدرس، دانشگاه تربیت مدرس تهران، شماره ششم، صص43-32.
شایسته‌فر، مهناز، بهزادی، مهران. (1384). بررسی نام مبارک علی(ع) بر روی هنرهای کاربردی در دوره صفویه و قاجاریه در موزه ایران باستان، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 3، 23-13.
 R.w. Ferrier. (1997). The Arts of Persian, Yale University press New Haven & London.
SOTHEY'S, Islamic Art, London, 1997.
Pope, Arthur Upham, A Survey of Persiar Art, London, Vol XII,1930.
B .Piotrousky, Mikhail Earthly Beauty Heavenly Art, Art of Islam, Nieuwe kerk Amsterdam, Lund