مضامین قصص قرآنی و روایات دینی در نقاشی عامیانه دوره قاجار (بررسی موردی نقاشی عامیانه در مازندران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

چکیده

 مضامین موجود در نقاشی‌ها در هر دورۀ تاریخی ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ عامه دارند و افسانه‌ها و اعتقادات مردم نقش به‌سزایی در شکل‌گیری آن‌ها داشته‌اند. دورۀ قاجار یکی از ادوار تاریخی ایران است که نقاشی‌های زیادی  از آن برجای مانده است. بخشی از نقاشی‌های سنتی دورۀ قاجار در استان مازندران موجود است. بررسی مضامین این نقاشی‌ها می‌تواند گوشه‌ای از فرهنگ ایران را آشکار سازد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیل و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی به رشته تحریر درآمده است. تأثیرپذیری نقوش از تحولات و رخدادهای دورۀ قاجار ازجمله رواج تعزیه در ایران، استفاده از صنعت چاپ سنگی در تولید نسخ ادبی چاپی و گسترش ادبیات و هنر عامه، مسئله‌ای است که این پژوهش دنبال می‌کند. موضوع کلیدی در این مقاله، مسأله بررسی نقش قصص با چگونگی خلق آثار هنری با این مضامین و ارتباط آنها با هویت هنر مازندران در دوره قاجار می‌باشند. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که داستان معراج پیامبر و سلیمان نبی، از مجموعه داستان‌های قصص‌الانبیاء است که مکرر در بناهای شهر مازندران به تصویر کشیده شده‌اند. شکل­گیری بنای مذهبی به‌عنوان مکانی جهت برگزاری تعزیه و مراسم مذهبی از دوران قاجار بوده است. وقایع سیاسی دورۀ قاجار و اعتقادات مذهبی مردم، نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری هویت این منطقه داشته و باعث حفظ و تقویت انسجام مردم این منطقه از ادوار گذشته تا به امروز بوده‌اند.
اهداف پژوهش:

واکاوی جایگاه مضامین قرآنی و دینی در نقاشی سنتی دورۀ قاجار در مازندران.
بررسی ارتباط باورهای عامیانه و فضای مذهبی دورۀ قاجار در مضامین نقاشی‌های سنتی این دوره.

سؤالات پژوهش:

قصص قرآنی و مضامین دینی چه جایگاهی در نقاشی‌های سنتی دورۀ قاجار در مازندران دارند؟
باورهای عامیانه و فضای مذهبی دورۀ قاجار در مضامین نقاشی‌های سنتی این دورۀ چه نقاشی داشته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Themes of Quranic Stories and Religious Traditions in Folk Painting of the Qajar Period (A Case Study of Folk Painting in the Mazandaran Province)

نویسنده [English]

  • Fataneh Mahmodi
Assistant Professor, Handicrafts Department, Faculty of Art and Architecture, Mazandaran University, Mazandaran, Iran.
چکیده [English]

The themes in paintings in every historical period are closely related to popular culture; thus the legends and beliefs of people play a significant role in their formation. The Qajar period is one of the historical periods of Iran from which many paintings have survived. Some of the traditional paintings of the Qajar period are available in the Mazandaran province. Examining the themes of such paintings can shed light on Iranian culture. The present research has been written in a descriptive and analytical way and by relying on data from library sources and field observations. The effect of motifs on the developments and events of the Qajar period include the spread of Ta'ziyeh in Iran, the use of lithography in the production of printed literary copies and the expansion of popular literature and art. The key issue under study in this article is to examine the folk stories of the Qajar era and how artworks with the mentioned themes are created and to scrutinize their relationship with the identity of Mazandaran art. The findings of the research indicate the event of the Ascension of the Prophet and the story of Solomon from the book “Qesas-al Anbia” are repeatedly depicted on the buildings of Mazandaran. The formation of a religious building as a place to hold Ta’zieh and religious ceremonies initiated from the Qajar era. The political events of the Qajar period and the religious beliefs of the people have played a prominent role in the formation of the identity of this region and have preserved and strengthened the cohesion of the people of this region from the past to the present day.
Research aims:

Studying the place of Quranic and religious themes in the traditional paintings of the Qajar period in Mazandaran.
Investigating the relationship between folk beliefs and the religious atmosphere of the Qajar period in the themes of traditional paintings of this period.

Research questions:

What is the place of Quranic stories and religious themes in the traditional paintings of the Qajar period in Mazandaran?
What is the role of the beliefs and religious atmosphere of the Qajar period in portraying the themes of the traditional paintings of this period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur'anic stories
  • Qajar folk painting
  • Ascension of the Prophet
  • religious beliefs
قرآن.
ابن‌منظور. (1970). لسان‌العرب، دارصادر، بیروت.
ابوهلال عسکری، حسن. (1412ق). الفروق اللغویة، به کوشش بیت‌الله بیات، قم.
الیاده، میرچا. (1382). اسطوره، رویا، راز، ترجمه: رویا منجم، چاپ سوم، نشر علم، تهران.
اشرفی، عباس. (۱۳۸۲). مقایسه ی قصص در قرآن و عهدین، انتشارات دستان، تهران.
آشنایی با معارف قرآن. (1380). تفسیر موضوعی(1)، قصه‌های قرآن،‌ واحد تدوین کتب درسی سازمان حوزه‌های خارج از کشور.
آیت‌الله زاده نایینی، مهدی. ( 1379). معراج به روایت فیض کاشانی، انتشارات ام ابیها، قم.
بلاغی، صدرالدین. (1345). قصص قرآن، امیرکبیر، تهران.
بی آزار شیرازی، عبدالکریم. (1382). باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، انتشارات فرهنگ،‌ تهران.
پروینی، خلیل. (1379). تحلیل عناصر ادبی و هنری داستان‌های قرآن، فرهنگ گستر، تهران.
پورخالقی چترودی، مه‌دخت. (1371). فرهنگ قصه‌های پیامبران، آستان قدس رضوی، مشهد.
تمیم‌داری، احمد. (1379). داستان‌های ایرانی(1). پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، تهران.
جوادی آملی، عبداله. (1372). قصه دینی: گفتگو با حضرت آیت‌الله جوادی آملی، فصلنامه فارابی، دوره ششم، ش 21: 4- 20.
جوهری، اسماعیل. (1376). صحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، قاهره.
حریری، محمد یوسف. (1378). فرهنگ اصطلاحات قرآنی، هجرت، قم.
حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین. (1385). معادشناسی، علامه طباطبایی، تهران.
حسینی، سید ابوالقاسم. (1377). مبانی هنرهای قصه‌های قرآن، تهران، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، تهران.
خرمشاهی، بهاء‌الدینی. (1381). دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: دوستان{و} ناهید، چ2، چاپ، گلشن، تهران.
خزائلی، محمد. (1386). اعلام قرآنی، نشر امیرکبیر، تهران.
بهار، مهرداد. (١٣٧٨). پژوهشی در اساطیر ایران، چ4، انتشارات آگه، تهران.
راغب اصفهانی، حسین. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق.
رسولی محلاتی، سید هاشم. (1388). تاریخ الانبیا، نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
رضایی، سید مهدی. (1384). آفرینش مرگ در اساطیر، نشر اساطیر، تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1362). بامداد اسلام، امیرکبیر، تهران.
زمخشری، محمود. (1385). الکشاف، قاهره.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم.
الطریحی، فخرالدین. (1386). مجمع‌البحرین، انتشارات کتابفروشی مرتضوی، تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین محمدبن‌حسن. (1360). تلخیص المحصل، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران، تهران.
طوسی، محمد. (1409). التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
عباسی مقدم، مصطفی. (بی‌تا). اسوه‌های قرآنی و شیوه‌های تبلیغی آن،‌ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، بی‌جا.
قرائتى، محسن. (1383). تفسیر نور، چاپ یازدهم (در نرم‌افزار الکترونیکی جامع التفاسیر قرآن مرکز تحقیقات اسلامی نور)، مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، تهران.
قنادی، صالح، آشنایی با معارف قرآن: تفسیر موضوعی (1) قصه‏های قرآن، سازمان حوزه‏ها و مدارس علمیه خارج از کشور، قم.
کلانتری، منوچهر. (1353). رزم و بزم شاهنامه در پرده‌های بازاری قهوه‌خانه‌ای، هنر و مردم، شماره 134، 15 - 2.
گوبینو، ژوزف آرتور. (1370). «تئاتر در ایران»، ایران‌نامه، ش2، 33-17.
مجلسی، علامه محمدباقر. (بی‌تا). بحارالانوار، ج 8، قم، نشر فقه، قم.
محمدی اشتهاردی، محمد. (1382). سیمای معراج پیامبر اسلام (ص) از دیدگاه‌های گوناگون، انتشارات نبوی، تهران.
مستوفی، عبداللّه. (1384). شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه، نشر زوار، تهران.
مصطفوی، حسن. (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
مهر، فرهنگ. (1374). دیدی نو از دینی کهن ، فلسفه زرتشت، انتشارات جامی، تهران.
معارف، مجید. (1385). روش قرآن در طرح وقایع و  سرگذشت‌های تاریخی، صحیفه مبین، شماره 39: 8- 7.
میرصادقی، جمال. (1386).  ادبیات داستانی: قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان، مهناز، تهران.
نیشابوری، ابواسحق. (1384). قصص‌الانبیا، به اهتمام حبیب یغمایی، علمی فرهنگی، تهران.
همدانی، محمدبن محمود. (1387). عجایب نامه (عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، نشر مرکز.
هینلز، جان راسل. (1383). شناخت اساطیر ایران، مترجم: محمدحسین باجلان فرخی، انتشارات اساطیر، تهران.